Zgodnie z art. 68 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych[1] do zakresu działania Zakładu Ubezpieczeń Społecznych należy stwierdzanie i ustalanie obowiązku ubezpieczeń społecznych, wymierzanie i pobieranie składek oraz ustalanie uprawnień do świadczeń. Oznacza to, że Zakład jest zobowiązany do podejmowania wszelkich postępowań wyjaśniających, które zmierzają do ustalenia prawidłowych danych w zakresie zgłaszania do ubezpieczeń, obliczania składek oraz uprawnień do świadczeń z ubezpieczeń społecznych. Obowiązkiem Zakładu jest m.in. ustalenie, czy płatnik składek prawidłowo dokonał zgłoszeń do ubezpieczeń społecznych, poprawnie zadeklarował podstawę wymiaru składek i obliczył składki za zgłoszone osoby.
W celu weryfikacji powyższego, ustawodawca przyznał Zakładowi możliwość przeprowadzania kontroli płatników składek. Zakres kontroli obejmuje zagadnienia związane z ochroną ubezpieczeniową osób zatrudnionych przez płatników składek oraz obowiązkami płatników związanymi z rozliczaniem z ZUS. Kontrola może obejmować zgłaszanie do ubezpieczeń społecznych, prawidłowość i rzetelność obliczania, potrącania i opłacania składek oraz innych składek i wpłat, do których pobierania zobowiązany jest Zakład, ustalanie uprawnień do świadczeń z ubezpieczeń społecznych i wypłacanie tych świadczeń oraz dokonywanie rozliczeń z tego tytułu[2].
W związku z tym, ZUS jest uprawniony do weryfikacji, czy osoba zgłoszona przez płatnika składek do ubezpieczeń faktycznie posiada do nich tytuł, w tym do zbadania faktu zawarcia np. umowy o pracę i jej ważności. Znajduje to potwierdzenie w orzecznictwie sądowym[3]. Czasami występują sytuacje, w których Zakład wyłącza daną osobę z ubezpieczeń społecznych, ponieważ dokonane ustalenia wskazują, że umowa o pracę została zawarta np. w celu obejścia przepisów, dla pozoru czy niezgodnie z zasadami współżycia społecznego.
W sytuacji zatrudnienia na stanowisku wymagającym teoretycznego czy praktycznego przygotowania, jedną z wielu informacji badanych przez Zakład jest fakt posiadania przez osobę zgłaszaną do ubezpieczeń odpowiedniego wykształcenia czy doświadczenia zawodowego. Zdarzają się przypadki, że osoba zgłaszana przez płatnika składek do ubezpieczeń społecznych, która miałaby wykonywać pracę na danym stanowisku, nie posiada odpowiednich kwalifikacji do wykonywania takiego rodzaju pracy.
Należy przy tym zaznaczyć, że jedną z wielu przesłanek rozstrzygających o zasadności zgłoszenia do ubezpieczeń społecznych pracownika czy zleceniobiorcy, który następnie występuje o świadczenie, może być wykazanie potrzeby jego zatrudnienia. Jeżeli taka potrzeba była i znajdują się odpowiednie dowody potwierdzające ten fakt, przemawia to za uznaniem, że zawarta umowa jest ważna i zgodna z prawem oraz rodzi obowiązek ubezpieczeń społecznych.
Prawo Zakładu do weryfikacji wykazanej przez płatnika składek podstawy wymiaru składek, w tym za pracowników i zleceniobiorców wynika z art. 68 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych oraz zostało potwierdzone przez Trybunał Konstytucyjny, Sąd Najwyższy i sądy powszechne. Dla tego celu ZUS jest uprawniony do badania ważności postanowień np. umów o pracę w zakresie wynagrodzenia[4]. ZUS analizuje m.in.: siatkę wynagrodzeń u danego pracodawcy, zakres obowiązków, kondycję finansową przedsiębiorcy, wykształcenie.
Ponadto, Zakład jako dysponent publicznych środków, zobowiązany jest do podejmowania działań zapobiegających uzyskiwaniu ochrony ubezpieczeniowej przez osoby nieuprawnione. Dlatego ZUS weryfikuje przypadki budzące wątpliwości np. osób, które wystąpiły o świadczenia w krótkim czasie od zgłoszenia do ubezpieczeń społecznych.
Podkreślenia wymaga, że każda sprawa traktowana jest indywidualnie, ze względu na odrębne okoliczności jej towarzyszące. Celem Zakładu w toku prowadzonych postępowań oraz czynności kontrolnych jest wyczerpujące zebranie i rozpatrzenie materiału dowodowego[5] oraz w konsekwencji rozstrzygnięcie sprawy w sposób niebudzący wątpliwości. Zgodnie z przepisami k.p.a., w toku postępowań wyjaśniających, ZUS podejmuje wszelkie czynności niezbędne do dokładnego wyjaśnienia stanu faktycznego oraz do załatwienia sprawy.
W każdej sprawie Zakład dokonuje wnikliwej oceny zebranego materiału dowodowego i na podstawie tej analizy jest uprawniony do oceny, czy dana okoliczność została udowodniona[6]. Wynik postępowania administracyjnego znajduje odzwierciedlenie w wydanej decyzji. W uzasadnieniu decyzji ZUS wskazuje fakty, które uznał za udowodnione, dowody, na których się oparł, oraz przyczyny, z powodu których innym dowodom odmówił wiarygodności i mocy dowodowej[7]. Od wydanej decyzji stronom przysługuje prawo wniesienia odwołania do sądu.[8]
Należy podkreślić, że ZUS prowadząc postępowania wyjaśniające oraz podejmując czynności kontrolne zawsze kieruje się zasadą równego traktowania[9], dokłada również należytej staranności, aby zapewnić prawidłową realizację powszechnie obowiązujących przepisów.
[1] Dz. U. z 2021 r. poz. 423 i 432, dalej: ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych.
[2] Art. 86 ust. 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.
[3] Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 maja 2019 r. sygn. akt II UK 204/18, wyrok Sądu Najwyższego z dnia 21 listopada 2011 r. sygn. akt II UK 69/11, wyrok Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z dnia 2 sierpnia 2018 r. sygn. akt III AUa 586/17, wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z dnia 28 września 2017 r. sygn. akt III AUa 2017/16.
[4] Uchwała Sądu Najwyższego z 27 kwietnia 2005 r., sygn. akt II UZP 2/05; wyrok Sądu Najwyższego z 14 grudnia 2017 r., II UK 645/16; postanowienie z 30 stycznia 2019 r. I UK 10/18 oraz wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 29 listopada 2017 r. sygn. akt P 9/15.
[5] Art. 75 § 1 i 77 § 1 ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (Dz. U. z 2020 r. poz. 256, z późn. zm.) dalej: k.p.a.
[6] Art. 80 k.p.a.
[7] Art. 107 § 3 k.p.a.
[8] Art. 83 ust. 2 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.
[9] Art. 2a ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych.
źródło: http://www.sejm.gov.pl/
Wytłuszczenia dokonane przez redakcję